با افزایش جمعیت سالمندان در جهان و ایران، توجه به عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی، بهزیستی روانی و شادی سالمندان بیش از پیش اهمیت یافته است. یکی از مهمترین و در عین حال کمهزینهترین این عوامل، روابط اجتماعی و دوستی با همسالان است. برخلاف تصور رایج که سالمندی را دورهای همراه با انزوا میداند، پژوهشهای روانشناسی نشان میدهد که ارتباطات اجتماعی فعال میتواند نقش تعیینکنندهای در سلامت روان، رضایت از زندگی و حتی سلامت جسمی سالمندان داشته باشد.
روابط اجتماعی از نگاه روانشناسی سالمندی
در روانشناسی سالمندی، روابط اجتماعی بهعنوان یکی از ارکان اصلی مفهوم «سالمندی موفق» (Successful Aging) شناخته میشود. این روابط شامل دوستی با همسالان، مشارکت در فعالیتهای گروهی، تعاملات اجتماعی منظم و احساس تعلق به شبکهای اجتماعی است. پژوهشها تأکید دارند که کیفیت روابط اجتماعی مهمتر از تعداد آنهاست؛ یعنی داشتن چند رابطه صمیمی و معنادار میتواند اثرات روانی عمیقتری نسبت به شبکهای گسترده اما سطحی داشته باشد.
شواهد علمی: مطالعه دانشگاههای اسپانیا
یکی از مطالعات مهم و جدید در این حوزه، پژوهشی است که در سال ۲۰۲۳ توسط گروهی از پژوهشگران دانشگاههای اسپانیا انجام و در ژورنال علمی Healthcare وابسته به انتشارات MDPI منتشر شد. این پژوهش یک مطالعه مشاهدهای کمی بود که روی ۳۵۲ فرد بالای ۶۵ سال انجام شد.
هدف اصلی این تحقیق بررسی تأثیر روابط اجتماعی و مشارکت در فعالیتهای اجتماعی بر بهزیستی و شادی سالمندان بود؛ بهویژه با تمرکز بر مقایسه سالمندانی که تنها زندگی میکنند با کسانی که با خانواده یا بستگان خود زندگی میکنند.
یافتههای کلیدی پژوهش
نتایج این مطالعه نشان داد:
- سالمندانی که روابط اجتماعی فعالتری دارند، سطح بالاتری از بهزیستی روانی و شادی را گزارش میکنند.
- زندگی تنها، بهخودیخود عامل تعیینکننده کاهش شادی نیست؛ بلکه تنهایی اجتماعی عامل اصلی کاهش بهزیستی است.
- سالمندانی که تنها زندگی میکنند اما در فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی یا گروهی شرکت دارند، میتوانند اثرات منفی تنهایی را تا حد زیادی جبران کنند.
- مشارکت اجتماعی، حتی مستقل از وضعیت خانوادگی، با افزایش رضایت از زندگی مرتبط است.
این یافتهها نشان میدهد که روابط اجتماعی میتوانند بهعنوان یک عامل محافظتی روانی عمل کنند و از بروز افسردگی، انزوای اجتماعی و افت کیفیت زندگی جلوگیری نمایند.
چرا روابط اجتماعی تا این حد مهم هستند؟
از منظر روانشناختی، روابط اجتماعی چند کارکرد اساسی در سالمندی دارند:
۱. کاهش احساس تنهایی: تنهایی مزمن یکی از مهمترین عوامل خطر برای افسردگی در سالمندان است. تعامل اجتماعی منظم میتواند این احساس را بهطور معنادار کاهش دهد.
۲. حفظ هویت و احساس ارزشمندی: پس از بازنشستگی و کاهش نقشهای شغلی، روابط دوستانه به سالمندان کمک میکند همچنان احساس مفید بودن و دیدهشدن داشته باشند.
۳. تنظیم هیجانی بهتر: سالمندانی که شبکه اجتماعی فعالی دارند، در مواجهه با سوگ، بیماری یا بحرانهای زندگی، تابآوری روانی بالاتری نشان میدهند.
ارتباط روابط اجتماعی با سلامت جسم
جالب است بدانیم که اثر روابط اجتماعی تنها محدود به سلامت روان نیست. مطالعات روانشناسی سلامت نشان دادهاند که ارتباطات اجتماعی قوی با:
- کاهش فشار خون
- بهبود عملکرد سیستم ایمنی
- و حتی کاهش خطر مرگومیر زودرس
مرتبط است. برخی پژوهشگران اثرات منفی تنهایی مزمن را با عواملی مانند سیگار کشیدن یا کمتحرکی مقایسه کردهاند.
نقش مراکز اجتماعی و فضاهای جمعی
یافتههای این پژوهشها اهمیت ایجاد و تقویت مراکز اجتماعی سالمندان، خانههای امید، کانونهای بازنشستگی و برنامههای گروهی محلی را برجسته میکند. این فضاها میتوانند بستری امن و در دسترس برای شکلگیری دوستیها، تعاملات اجتماعی و مشارکت فعال سالمندان فراهم کنند.
جمعبندی
بر اساس شواهد علمی، روابط اجتماعی برای سالمندان یک موضوع تجملی یا صرفاً سرگرمکننده نیست، بلکه نیازی اساسی برای سلامت روان، شادی و کیفیت زندگی محسوب میشود. مطالعه دانشگاههای اسپانیا نشان میدهد که حتی سالمندانی که تنها زندگی میکنند، در صورت داشتن ارتباطات اجتماعی فعال، میتوانند زندگی شادتر و سالمتری داشته باشند.
سرمایهگذاری بر توسعه ارتباطات اجتماعی سالمندان، نهتنها به نفع خود آنهاست، بلکه در بلندمدت میتواند هزینههای اجتماعی و درمانی جامعه را نیز کاهش دهد.
منبع علمی: Fernandez-Portero, C., et al. (2023). The effect of social relationships on the well-being and happiness of older adults living alone or with relatives. Healthcare, 11(2), 222. MDPI.
