فتحالله مجتبایی، مورخی برجسته در زمینه ادیان، فلسفه شرق و فرهنگ تطبیقی، در ۱۸ آذر ۱۳۰۶ (۱۰ دسامبر ۱۹۲۷) در تهران متولد شد.
سالهای کودکی و نوجوانی او در منطقه فراهان (استان مرکزی) گذشت، جایی که مقدمات ادبیات و علوم کلاسیک را فرا گرفت.
خانوادهاش ریشه در عرفان و تصوف داشتند؛ جد و نیاکان او از بزرگان صوفیه طریقت نعمتاللهی بودند. این پیشزمینه، زمینه را برای گرایش او به مطالعات عرفان، دین و فلسفه فراهم کرد.
تحصیلات و آغاز مسیر پژوهشی
پس از اخذ دیپلم، مجتبایی تحصیلات دانشگاهی خود را در رشته زبان و ادبیات انگلیسی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران آغاز کرد و در سال ۱۳۳۲ خورشیدی (۱۹۵۳ م) فارغالتحصیل شد.
پس از مدتی تدریس ادبیات و زبان در مدارس، به دعوت وزارت فرهنگ و بهمنظور آشنایی با روشهای نوین تألیف کتابهای آموزشی، برای مدت کوتاهی به آمریکا رفت. سپس با ادامه مطالعات در دانشگاه هاروارد مسیر تحصیلی خود را به تاریخ تطبیقی ادیان و فلسفه شرق و هند معطوف کرد؛ جایی که فوقلیسانس و دکتری خود را در این زمینه دریافت کرد.
دوره تحصیلات و سفرهای پژوهشی به هند و پاکستان، فرصتی شد تا مجتبایی با متون کهن هندویی، آیینهای زرتشتی، بودیسم و دیگر سنتهای دینی شرق آشنا شود.
تدریس، تألیف و ترویج مطالعات تطبیقی
پس از بازگشت به ایران، فتحالله مجتبایی به تدریس تاریخ ادیان، فلسفه شرق، عرفان تطبیقی و ادبیات در دانشگاه تهران و دانشکده الهیات پرداخت.
او عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و همچنین عضو هیأت علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بود.
در طول عمر علمیاش بیش از ۲۰۰ عنوان اثر از او منتشر شد شامل تألیف، ترجمه، تصحیح متون کلاسیک، نقد کتاب و مقالات پژوهشی به زبان فارسی و انگلیسی؛ این آثار حوزه وسیعی از عرفان شرقی، ادبیات، تاریخ ادیان و فلسفه را پوشش میدهند.
از آثار مهم او میتوان به مجموعه «گفتارهایی در تاریخ و فرهنگ» اشاره کرد؛ اثری که طیف متنوعی از مقالات درباره تاریخ، فرهنگ، عرفان و ادیان ارائه میدهد.
نقش برجسته در شناخت فرهنگ مشترک ایران و هند
فتحالله مجتبایی بهواسطه آشنایی عمیق با زبان فارسی، مطالعات ادیان و تجربه زیستی در هند و پاکستان، به یکی از چهرههای متمایز در حوزه هندشناسی و عرفان تطبیقی در ایران تبدیل شد.
او همواره کوشید نشان دهد که پیوندهای فرهنگی، زبانی، دینی و معنوی میان ایران و هند، عمیق و دیرینه است پیوندی که درک آن میتواند به غنای فرهنگی امروز ما بیفزاید.
تقدیرها و جایگاه علمی
در طول دههها فعالیت، مجتبایی جوایز و افتخارات فراوانی دریافت کرد؛ از جمله نشان درجه یک فرهنگ و هنر، جایزه «چهره ماندگار» در علوم انسانی، و عضویت در عالیترین نهادهای علمی و ادبی کشور.
علاوه بر آن، جایزهای با نام او بهمنظور ارج نهادن به پایاننامههای دکتری در رشتههای زبان و ادبیات فارسی، ادیان و عرفان پایهگذاری شده است. این جایزه نمادی است از سهم بیبدیل او در گسترش مطالعات دینی و ادبی.
میراث فتحالله مجتبایی برای نسل امروز
کارنامه بلند و متنوع مجتبایی از تدریس، تحقیق و ترجمه تا نقد و تألیف نشان میدهد که او نهفقط یک پژوهشگر حرفهای، بلکه پلی بود میان سنت و مدرنیته، میان شرق و غرب، میان ایران و هند. او با نگاه تطبیقی، توانست جوانب گوناگون فرهنگ و معنویت شرقی را برای مخاطب ایرانی و جهانی تبیین کند.
برای ما در نسل ریشه، زادروز فتحالله مجتبایی بهانهای است برای یادآوری اهمیت دانش بین فرهنگی، گفتگو میان ادیان و جستجوی ریشههای مشترک فرهنگی؛ مسیری که او عمر خود را وقف آن کرد.
