پنج مرحله زندگی مغز انسان؛ کشفی تازه از دانشگاه کمبریج
پژوهشی تازه از دانشگاه کمبریج تصویری جدید و شگفتانگیز از مسیر تکامل مغز انسان ارائه میدهد؛ مسیری که برخلاف تصور عمومی، نه خطی است و نه یکنواخت. طبق این مطالعه، مغز انسان در طول عمر خود پنج مرحله متفاوت را پشت سر میگذارد و در چهار نقطه عطف مهم دچار بازآرایی ساختاری میشود. این نقاط عطف تقریباً در سنین ۹، ۳۲، ۶۶ و ۸۳ سالگی قرار دارند و هر کدام ویژگیهای خاصی در نحوه اتصال نورونها و عملکرد مغز ایجاد میکنند. این یافتهها حاصل بررسی حدود چهار هزار اسکن MRI از افراد صفر تا ۹۰ سال است و از دقیقترین دادههایی است که تاکنون درباره سیر زندگی مغز منتشر شده است.
چرا این کشف اهمیت دارد؟
برای سالها تصور میشد مغز در اوایل بزرگسالی به اوج میرسد و سپس روندی ثابت و آهسته به سمت کاهش کارکرد را طی میکند. اما این پژوهش نشان میدهد که مغز در چند دوره کلیدی دچار تغییرات چشمگیر میشود. این کشف میتواند توضیح دهد چرا برخی اختلالات روانی، مشکلات یادگیری یا بیماریهایی مانند زوال عقل در بازههای سنی مشخصی شایعتر هستند. همچنین مشخص میشود که مراقبت از سلامت مغز باید متناسب با مرحلهای باشد که فرد در آن قرار دارد. به عنوان مثال، نوجوانی طولانیتر از تصور قبلی است و نیاز به حمایت شناختی و روانی بیشتری دارد. در مقابل، سالمندی دو مرحله متمایز دارد که هرکدام نیازهای متفاوتی را در حوزه سلامت مغز ایجاد میکنند.
مرحله اول: کودکی (صفر تا ۹ سالگی)
در این دوره مغز با سرعتی خیرهکننده رشد میکند. ارتباطات نورونی بهطور انبوه شکل میگیرند و سپس مغز با فرآیندی به نام هرس سیناپسی، ارتباطات اضافی را حذف میکند تا کارایی بهتری ایجاد شود. به همین دلیل، مغز کودکان بسیار پویا، انعطافپذیر و آماده یادگیری است. این مرحله، دوره طلایی رشد مهارتهای پایهای مانند زبان، حرکت، تعامل اجتماعی و انواع یادگیریهای اولیه محسوب میشود.
مرحله دوم: نوجوانی تا اوایل بزرگسالی (۹ تا ۳۲ سالگی)
طبق یافتههای جدید، نوجوانی برخلاف تصور عمومی در حدود ۱۸ سالگی پایان نمیرسد، بلکه فرآیند بلوغ مغز تا اوایل دهه چهارم زندگی ادامه دارد. در این دوره مغز شبکهای منسجمتر و کارآمدتر میسازد و بسیاری از مسیرهای عصبی بهطور کامل شکل میگیرند. این دوره زمانی است که شخصیت، تصمیمگیری، مهار هیجان و عملکردهای اجرایی مغز تکامل پیدا میکنند. شاید همین بازسازی گسترده عصبی دلیل آن باشد که اختلالاتی مانند اضطراب، افسردگی و وسواس بیشتر در این بازه زمانی بروز میکنند. مغز در این مرحله بیشترین نیاز را به حمایت روانی، تغذیه مناسب و کاهش استرس دارد.
مرحله سوم: بزرگسالی (۳۲ تا ۶۶ سالگی)
این دوره طولانیترین و پایدارترین مرحله زندگی مغز است. از ۳۲ سالگی به بعد، ساختار مغز وارد مرحله ثبات میشود. مهارتهای شناختی، الگوهای رفتاری و شخصیت به سطحی پایدار میرسند. اگرچه مغز همچنان توانایی یادگیری و تغییر دارد، اما سرعت تغییرات نسبت به دوران قبل کمتر میشود. این مرحله مهمترین زمان برای سرمایهگذاری روی سلامت شناختی است؛ یعنی فعالیت ذهنی، ورزش منظم و خواب باکیفیت. بسیاری از بهترین تصمیمها و دورههای شکوفایی حرفهای افراد در همین بازه سنی رخ میدهد.
مرحله چهارم: سالمندی زودهنگام (۶۶ تا ۸۳ سالگی)
در این مرحله تغییرات ساختاری تازهای آغاز میشود. ماده سفید مغز که وظیفه انتقال پیامهای عصبی را بر عهده دارد، بهتدریج کاهش پیدا میکند و سرعت پردازش ذهنی ممکن است کمتر شود. این مرحله با کاهش جزئی کارایی برخی شبکههای عصبی همراه است؛ اما همچنان بسیاری از عملکردهای مهم مغز حفظ میشود. فعالیت ذهنی منظم، روابط اجتماعی و تغذیه درست میتواند روند کاهش کارکرد را بهطور قابلتوجهی کندتر کند. در این سنین، مغز بیش از هر زمان دیگری به حفظ ارتباطات اجتماعی و محرکهای شناختی نیاز دارد.
مرحله پنجم: سالمندی پیشرفته (۸۳ سال به بالا)
پس از ۸۳ سالگی، کاهش ارتباطات نورونی بیشتر میشود و مغز به سمت یک الگوی محلیتر حرکت میکند؛ یعنی بخشهایی خاص از مغز فعالتر میشوند و اتصالات میانمنطقهای کاهش مییابد. این مرحله همراه با کندی ذهنی یا اختلالات مرتبط با سن میتواند باشد؛ هرچند همچنان افراد بسیاری در این سنین ذهنی فعال و پویا باقی میمانند. دادههای این دوره کمتر از دورههای قبلی هستند، اما روند کلی نشان میدهد که مراقبت شناختی و جسمی در این دوران اهمیت مضاعفی دارد.
نتیجهگیری: مغز همیشه در حال ساختهشدن است
یافتههای این پژوهش، نگاه ما به مغز و سلامت روان را متحول میکند. مغز حتی پس از ۳۰ سالگی همچنان در حال تغییر است و هر مرحله نیازهای خاص خود را دارد. این آگاهی میتواند به افراد کمک کند تا سلامت ذهنی خود را بهتر مدیریت کنند، زمان مناسب درمان را تشخیص دهند و سبک زندگی خود را با نیازهای مغز هماهنگ کنند. بهطور کلی پیام اصلی این تحقیق روشن است: مغز انسان نهتنها در کودکی، بلکه در تمام طول زندگی در حال بازسازی و تحول است و هیچگاه متوقف نمیشود.
